Tản văn: PHAN MAI HƯƠNG
Ngay
từ hồi mới biết mặt chữ, đã thuộc lòng câu “ người đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân”. Còn nhớ rõ là đọc câu tục ngữ ấy trong bài
tập đọc của sách giáo khoa lớp Ba. Nhưng thực ra chỉ nhớ về đằng trước thôi, vì gợi ra một hình
ảnh đẹp rạng rỡ đầy cuốn hút, đủ tô vẽ cho một ước mơ, đủ nhen nhóm niềm khát
khao bé bỏng theo đuổi suốt những năm tháng ấu thơ .
Đấy
là những áo xiêm váy vóc lụa là rực rỡ mà một năm đôi lần, hiếm hoi lắm thì
đám trẻ con lứa 6x,7x chúng tôi mới có
dịp nhìn thấy trên sân khấu, với những “
Quan Âm Thị Kính”, “ Ai mua hành tôi”, “ Xúy Vân Giả Dại” của đoàn chèo Hà Tây,
đoàn cải lương Chuông Vàng, nhà hát tuồng Trung Ương, khi họ về tỉnh miền núi lưu diễn, mà nhiều nhất chỉ là ba đêm.
Lũ trẻ con ngày ấy như là chìm trong mê mẩn khi
ngắm những cô diễn viên đẹp như tiên sa, trong những áo váy lụa là với
những tầng sắc màu rực rỡ như những lớp cánh bảy màu của con cào cào mỗi
khi xòe cánh bay. Tâm hồn thơ ngây trẻ con mải miết mê tơi đi theo nàng Thị Mầu
tung tẩy trên sân chùa. Lẽ dĩ nhiên là chả đứa nào thích nàng Thị Kính mấy đâu, vì lúc
nào cũng thầy nàng ấy chỉ khoác một bộ nâu sồng tối om om. Nhưng cũng thầm cảm thấy thương và ghen hộ nàng Thị Kính xinh là thế mà
không được mặc váy áo đẹp như nàng Thị Màu. Nhưng có một điều chắc chắn là sau những buổi xem diễn kịch
trong “ nhà hát” đất nện ở sân vận động, thì tâm hồn được thỏa thuê bay bổng trong những
giấc mơ trẻ thơ. Nào là mơ được như nàng Thị Màu xiêm áo lượt là. Rồi mơ được như là nàng Xúy Vân có hoa rực rỡ cài đầu trong ngày cô
dâu vu quy. Rồi mơ được như người vợ
xinh xắn, lam làm của anh nông dân bỗng
dưng thành hoàng hậu, có kẻ hầu người hạ, và xống áo xênh xang. Ôi! Những giấc mơ đi qua
suốt thời ấu thơ, như nhắc nhở một thời gian khó, và chạm đến hiện tại vẫn còn
nhiều nỗi âu lo.
Dân gian có câu câu cửa miệng “ cơm áo gạo tiền”, và mới thấy nối lo
“áo” chỉ đứng sau có nỗi lo “cơm” thôi. Phải chăng ở một đất nước nông
nghiệp, thì nỗi lo cái ăn và cái mặc luôn đè nặng lên kiếp người ? Cuộc sống
vốn là vậy, ăn no mặc ấm luôn là tiêu chí đầu tiên để phấn đấu, sau đó mới đến ăn ngon mặc đẹp. Nhưng chả biết sao,
trong trí óc non nớt ngây thơ của cô bé con thuở ấy thì chỉ nghĩ đến “ người
đẹp vì lụa…” mà thôi. Năm tháng trôi nhanh như chớp mắt, nhưng đời người vẫn không nguôi vơi cạn giấc
mơ lụa là.
Phải nói là giấc mơ lụa là đã găm sâu vào
trí nhớ đi theo suốt tháng năm của đời người để không nguôi nơi chốn của bậc
sinh thành. Có một cô bé thành phố chỉ
mong có dịp nghỉ học để háo hức về quê,
để được nhìn thấy các bác gái, các dì,
các chị con nhà bác, mặc váy áo thướt tha nom rõ đẹp. Cô bé thấy ở thành phố chỉ có em bé mới mặc
váy, nếu lớn hơn chút mà vẫn diện trang phục váy thì bị coi là “ trẻ con”.
Nhưng ở quê thì khác hẳn luôn. Hình
ảnh bộ váy Mường đen nhánh thướt tha
cùng chiếc cạp váy thêu chỉ màu rực rỡ luôn là chiếc cầu vồng kỳ ảo nối liền
những hoài niệm thân thương. Cô bé con
như bị mê đi khi ngắm những chiếc cạp váy với những sắc màu nổi bần bật,
được thêu bằng tay với những họa tiết tỉ
mỉ cầu kỳ, như đang bay tung tăng trên
vầng ngực thanh tân của các chị con nhà bác . Và nàng hoa hậu đầu tiên xuất
hiện trong tâm hồn bé thơ lại không ai khác chính là nhân vật Nàng Ún trong cuốn tiểu thuyết “ Hoa hậu xứ Mường” của nhà
văn Phượng Vũ. Vì trí tưởng tượng trẻ thơ thật dễ để vẽ ra hình ảnh nàng Ún nhà
Lang xinh tươi và vô cùng cầu kì, đang kén chọn từng chiếc cạp váy.
Này
là cạp váy thêu hình Rồng quý phái đài các, như làm đẹp hơn bội
phần cho nàng công chúa mày ngài mắt
phượng đang e ấp đợi chờ ý trung nhân nơi gác tía lầu xanh.
Này là hình thêu đàn Hươu rất dễ để hình
dung ra nét tung tăng trẻ trung, mơn mởn của hoa cỏ mùa xuân, tươi tắn như tâm
hồn lãng đãng mộng mơ, dễ quên dễ nhớ của nàng sơn nữ đang yêu.
Này là
hình thêu đàn chim Lạc đang sải cánh miết mải bay về phương trời xa xăm
nào đó, như tâm hồn thiếu nữ đang cảm
thấy sự chật chội, đang ngóng chờ những chuyến đi, như cháy niềm mong được thấy bao nhiêu điều kỳ diệu còn khuất
lấp sau những dãy núi xa xanh.
Này là hình thêu Hoa Lá tự do tung tấy,
không theo một khuôn mẫu nào. Dường như có tất cả những hoa lá
đang vươn cao và muốn bay xa; có
suối sông với những mơn trớn dịu
dàng lẫn những ào ạt thác lũ; có núi thẳm lẫn rừng xanh đanng cất lên hơi thở thì thầm đầy
quyến rũ mải mê. Tất cả đều như đang hội tụ về nơi mơn mởn đào nguyên.
Này là hình thêu đàn Cá thoải mái vui tươi
bơi lượn trong dòng nước xanh mát rượi, và
nước kia mềm mại hơn cả dải lụa đang dâng lên, dâng lên để che khuất dần nụ hoa thanh tân mỗi khi Nàng
Ún tắm suối theo kiểu sơn nữ là nhẹ
nhàng cuốn váy đến đâu thì thong thả buông mình chìm dần, chìm dần trong làn
nước xanh đến đó. Dường như đến bây giờ, khi nhớ lại những khoảnh khắc ấy, cô
bé ngày xưa vẫn còn nguyên cảm giác xấu
hổ làm sao khi đi tắm suối cùng các chị con nhà bác mà cứ phải nhúng nguyên cả bộ quần áo mặc trên người
xuống suối, chả giống như các chị gì cả.
Lúc ấy, trong tâm trạng cô bé con, nỗi
ước mong cháy bỏng có được bộ váy Mường mới mãnh liệt làm sao? Và phải thừa nhận rằng nỗi ước mong ấy đã, và có
lẽ sẽ đeo theo ám ảnh suốt thời gian rộng
dài của đời người. Lắm khi tự cười một mình vì cô bé ngày xưa ấy sắp trở thành bà nội bà ngoại rồi mà vẫn còn nguyên
niềm mong bé bỏng trẻ thơ.
Cô
bé ấy có thể ngồi hàng buổi không biết chán, chỉ để lục
lọi đống váy áo của Bác Dâu để tỉ mẩn
xem từng hình thêu trên cạp váy với những con thú đang nhảy múa, những con chim bay
lượn, để mà mơ mộng đến một chân trời xa xăm, để bay nhảy thỏa thuê trong những
khát khao. Sau này, khi đã nhớn nhao hơn một chút mới hỏi mẹ về những kỳ diệu nắm sau
những hình thêu trên cạp váy.
Cứ theo như lời kể của mẹ thì thứ quan trọng và được điểm
trang cầu kỳ nhất trên bộ váy Mường chính là tấm cạp váy. Để có một tấm
cạp váy phải bỏ ra rất nhiều công sức. Đầu tiên là phát nương trồng bông. Nhưng
mảnh nương dể trồng bông thường là những mảnh đất đồi có diện tích không lớn
lắm, vì những nương rộng lớn thì dùng để trồng lúa, ngô và cây hoa màu khác. Vị
trí nương bông thường là giáp đường đi, len trong khe suối, chen trong vườn cây
bương. Nương bông có thể ở rất gần nhà, nhưng có khi lại ở xa hàng giờ đi
đường. Tạm hiểu trồng cây bông như là cách tận dụng đất cho khỏi lãng phí.
Nương bông còn như một biểu hiện về sự chăm chỉ lam
làm của những người con gái trong gia đình, đồng thời lại như một cách để các
cô gái có điều kiện cùng nhau chuyện trò đủ thứ chuyện trên trời dưới đất một
cách dễ dàng.Thời gian chăm sóc cho
nương bông là khi việc đồng áng cấy hái đã xong, hạt lúa hạt ngô cũng đã được
gieo nằm yên vị trên nương xa. Mẹ thích
thú nhắc lại kỷ niệm một lần đi làm cỏ
bông vào kỳ sau Tết Nguyên Đán, hí hửng mang cơm nắm và thịt lợn còn lại từ hồi
Tết cùng ăn trưa ( chứ bình thường chỉ có muối vừng thôi), mà không biết cô bạn
bị dị ứng với thịt lợn, chỉ trong nháy mắt cả mặt mũi tay chân cô bạn bị đỏ
ửng, sưng tấy lên làm cho mẹ sợ khiếp
vía vì lo lắng. Lại có lần đi hái bông vào mùa hè, mẹ bị ong vàng đốt, sưng lên từng cục trên trán, trên đầu. Loại
ong này có cái bụng thon, thắt eo lưng
cong veo và khi đốt kẻ thù thì phần đuôi chổng vộc nhọn hoắt. Loài ong này làm
tổ bằng bùn trộn phân trâu, thường chỉ to bằng cái bát ăn cơm, khuất lấp sau những bụi
cây rối ren, nên rất khó nhìn thấy. Mình cũng đã từng bị ong vàng đốt nên đã biết cảm giác đau tê buốt như nào rồi.
Mẹ
nói chăm sóc nương bông và hái bông vẫn là việc không thể thiếu trong công việc
đồng áng nương rấy. Và sự nết na của người con gái thường được nhìn qua việc
trồng và thu hoạch bông, se sợi dệt vải. Mẹ kể đám con gái ở làng thường chung nhau trồng một
nương bông, cùng nhau đi làm cỏ và hái bông; cùng nhau tập trung ở nhà nào đó
để se sợi, nhuộm chỉ màu, trong đó việc
nhuộm chỉ để dệt cạp váy là kỳ công nhất. Chỉ
màu thường được nhuộm bằng lá cây
rừng pha trộn với phẩm màu thế nào đó, là bí quyết riêng của bà ngoại, mà mẹ vẫn chưa kịp học. Chỉ có điều từng sắc màu
mảnh mai làm nên những bức tranh rực rỡ trên mỗi tấm cạp váy luôn là thứ hấp
dẫn diệu kỳ, nên con gái lại càng muốn vạch ra từng sợi chỉ để mong tìm tòi cái bí ẩn nằm trong tấm thổ cẩm.
Ngày
cưới của cô gái Mường, cái sự giàu hay
nghèo không quan trọng bằng việc các bậc trưởng lão “ săm soi” xem cô gái mang về nhà chồng bao
nhiêu chăn gối tự dệt? Vì đó như là một
bằng chứng xác thực nhất cho cái nết na
đảm đang, vén khéo giỏi giang, mà bà mối đã dày công giới thiệu với nhà trai từ
trước đám cưới. Con gái thích thú trêu
mẹ, lấy chồng thành phố là thoát nạn may
chăn dệt gối còn gì? Mẹ cốc đầu con gái mắng yêu lười kim chỉ như này, sau có gia
đình, áo chồng con rách ai vá cho?
Hồi nhỏ, công việc ở nhà của mẹ là xay giã gạo. Con gái cứ xoắn lên thắc mắc sao mẹ không làm
công việc dệt vải, mà cứ phải là bác Ba
( chị gái của mẹ) dệt? chẳng nhẽ bác í dệt đẹp còn mẹ thì không à? Mà sao bác Ba cũng chỉ dệt vải khi đã làm hết mọi
việc vặt trong nhà? Thế cái việc dệt vải may váy áo đẹp lại không quan trọng à?
Trong hình dung ngây thơ của con gái thì mẹ nhất định phải là cô tiên mang nhiều phép màu, vừa xinh đẹp lại
vừa chăm chỉ giỏi giang. Và con gái lại càng nhất định muốn người làm ra những
tấm cạp váy rực rỡ sắc màu kia lại phải chính là mẹ cơ. Để con gái còn thêu dệt
cho hoàn thiện câu chuyện cổ tích ngày
xưa về chiếc cạp váy thổ cẩm diệu kỳ, làm mê mẩn bao nhiêu lòng yêu cái Đẹp, mà
trong thế giới thời trang ngày nay có
tìm đỏ mắt cũng không thể có được.
Thì
vẫn là chuyện về chiếc cạp váy mà cô bé
ngày xưa mê đắm, mà thời gian đời người đi gần hết một phần hai cái trăm tuổi vẫn không vơi
bớt niềm yêu. Bất chợt, chị bạn thân cùng cơ quan rủ rỉ chúng mình may váy
Mường mặc nha. Vài tuần sau, bỗng dưng chị mang đến chiếc cạp váy nói tặng em đấy, mà
vừa nhìn thấy nó mình đã như bị thôi miên.
Chị bạn nói là cụ ngoại của chị, gần tuổi 80 rồi,
vốn được người làng coi như một
nghệ nhân dệt thổ cẩm, đã tự tay se sợi nhuộm chỉ và dệt nên tấm cạp váy này.
Từng hoa văn li ti sắc nét nổi lên mịn màng như vân gỗ. Nhìn vào đấy như thấy
cả một rừng hoa lá gió mây đang bay lượn. Sự pha trộn màu sắc tách bạch mà rành
rẽ, mà vẫn mang nét đẹp hài hòa đến ngỡ ngàng. Những sắc màu
đen, vàng, hồng, trắng, đỏ tươi và đỏ rượu vang, xanh lục bảo và xanh na vy, đan xen với nhau trong từng nét
hoa văn tinh xảo. Trên tay nâng tấm cạp váy và hình dung ra cụ bà 80 lụm cụm bên khung cửi
đạp bằng chân, nhưng đôi mắt còn tinh
anh, cặm cụi chọn chỉ và lựa màu, thoăn
thoắt luồn thoi, tỉ mẩn từng sợi tơ mũi thêu. Chỉ nghĩ thế thôi mà niềm ngưỡng
mộ liền đi kèm cảm giác cay cay nơi sống mũi. Lại nghĩ cụ bà Nghệ Nhân rồi sẽ đến tuổi Trời, rồi đây ai sẽ lưu giữ được nghệ nhân ?
Mẹ đã từng đeo kính lão, ngồi hàng giờ đề ngắm từng đường thêu của bộ
cạp váy này, và thốt lên, cả đời mẹ chưa
bao giờ có được bộ váy Mường mà có cái cạp váy đẹp như thế. Mẹ còn xuýt xoa tấm “ cao váy” này dệt bằng tay, đẹp quá cơ là loại hiếm hoi lắm đấy, trong bộ
cạp váy thì tấm “ cao váy” là giá trị vì dệt khó lắm, nên thường được bán rất
đắt tiền. Nếu ai đã mặc váy Mường thì mới biết giá trị của tấm “ cao váy”, đó
là phần các đường dệt hoa văn đều theo chiều thẳng đứng tạo cảm giác cho thị giác về sự cao ráo, thanh thoát, khi nằm trong tổng thể bộ váy
thì đây là phần ôm khít vào eo lưng thiếu nữ làm tăng nét thon thả, nâng vầng ngực thanh tân, đẩy dáng người cao lên bội phần. Mẹ nói ngày
xưa, bà Ngoại chỉ sắm cho “cạp váy” thôi, mà không có đủ tiền để mua tấm “cao
váy” đâu, nên hay thay thế bằng mảnh vải hoa có màu sắc rực rỡ, nhưng như thế
thì không đẹp tẹo nào.
Bây giờ, mỗi khi mang bộ váy ra mặc lại
nghĩ đến cụ bà Nghệ Nhân, người đã dệt
nên bộ cạp váy tuyệt vời. Chợt nghĩ con
người ta sẽ không bao giờ chết, nếu như đã sống xứng đáng với niềm yêu của mình,
và khi ấy cái chết chỉ là sự chuyển từ
cõi này sang cõi khác mà thôi. Vậy mà 5 năm sau cụ bà Nghệ Nhân đã nhẹ nhàng làm cuộc viễn du về
Trời một cách thanh thản. Đoán chắc người như cụ khi về Trời thì sẽ được bay bay trên những tấm thổ cẩm mà cụ đã tự tay
thêu dệt nên những lá thắm hoa tươi. Thấy báo chí và các nhà nghiên cứu văn hóa
nói hay lắm, rằng nghệ nhân là những pho văn hóa sống. Nhưng đã mấy ai biết
đến nghệ nhân sống bình lặng, thậm chí là lay lắt ở nhưng
nơi cách trở xa xôi ? Lại nghĩ đến trường hợp có cụ đã
được phong nghệ nhân ngành ca trù, nhưng chỉ khi cụ mất thì chuyện bảo tồn
giọng ca bất hủ mới được nghĩ đến? còn cụ bà Nghệ Nhân này dù chỉ được vinh danh ở làng cũng là điều vinh
hạnh cho cụ lắm rồi chăng?
Nếu
nói “ người đẹp vì lụa…” thì “ hoa hậu” đẹp nhất mà con bé từng ngưỡng mộ chính là Dì Út của nó. Bởi Dì chỉ mặc thứ
trang phục duy nhất là váy Mường. Nó say mê ngắm dáng người cao cao tròn lẳn nuột nà dấu trong bộ váy đen nhánh lả lướt xuống đến mắt cá chân,
với những hoa văn rực rỡ nơi cạp váy, với thắt lưng nhiều màu sắc – thường là 2
màu, với bộ xà tích bằng bạc sáng loáng
điệu đà. Cả đến cái khăn trắng muốt nhỏ nhắn mà
Dì nó thắt trên đầu một cách như
hờ hững mà con bé cũng thấy sao đáng yêu
thế. Con bé như mê đắm nhìn theo những bước chân duyên dáng của Dì, mà mỗi khi bước đều lộ ra gót chân mịn nhẵn,
không hề bị nứt nẻ, không xấu xí như gót chân của bác dâu, và vì thế càng
nỗi bật dưới cái viền gấu váy màu đỏ. Trả lời thắc mắc của con gái, mẹ
nói váy Mường chỉ dài chạm mắt cá chân thôi để cho còn khoe gót chân và
viền gấu váy thường là màu đỏ để cho vừa đẹp một cách quyến rũ. Thế thì
còn bé thấy Dì Út của nó vừa đẹp vừa quyễn rũ nhất đời luôn. Con bé yêu Dì Út lăm lắm bởi dì đẹp đã đành, nhưng sau này khi
đủ lớn, con bé hiểu niềm đam mê về bộ
váy Mường được khởi nguồn từ người thân yêu. Chỉ chứng ấy thôi cũng đủ
nuôi khát khao gìn giữ nét truyền thống trong bộ váy Mường.
Mỗi khi lục lọi đống váy áo của bác dâu,
con bé lại thắc mắc sao váy áo đẹp như này mà cất đi? Con bé nhiều lần năn nỉ
Bác Dâu “ mặc cho cháu xem nào”. Trong thâm tâm con bé không thể chịu được ý nghĩ của người già, có
váy áo đẹp để dành lúc chết mới mặc. Đấy là hệ quả của một cuộc sống trăm bề
thiếu thốn, sống trong toan lo, nên người Việt chỉ có ý nghĩ làm ăn tích cóp
dành cho “ sau này”.
Đến khi Bác Dâu về Trời, con bé đã cùng các
chị mặc cho Bác Dâu mấy bộ váy áo liền, bộ nào cũng đẹp tuyệt vời và còn như
thơm mùi bông. Mẹ lại nói trong nhà mình, chỉ có Bác Dâu có những bộ váy đẹp, vì Bác Cả rất chiều chuộng và không tiếc tiền mua sắm cho Bác Dâu những bộ váy áo đẹp nhất. Giờ đây, thỉnh thoảng nhắc lại
chuyện đã qua, mẹ lại tiếc giá như cứ giữ lại một bộ váy của Bác Dâu để làm kỷ niệm?
Biết là
cứ khắc khoải về một niềm nuối tiếc thế thôi, mà đành chịu để mất đi,
như gia đình tôi đã khồng còn bộ váy Mường nào của những người đã khuất? Thời
gian trôi không chờ đợi ai, chỉ còn hoài niệm là thuộc về quá khứ. Nhưng hoài
niệm có kết nối được với tương lai hay không lại phụ thuộc vào thế hệ hiện tại
có niềm yêu với những giá trị truyền thống hay không ? Cơ mà phải nói thêm là
hiện tại có đủ sức để mà yêu truyền
thống hay không?
Viết xong 1/8/2013.
7 nhận xét:
Chúc mừng năm mới
Chà! Riêng Mai Hương không đẹp vì lụa á!
Cam on bạn laisac nè! chúc bạn đón năm con Ngươaj với thật nhìu may mắn nha!
Chúc mừng nam mới ban Nhan Tran! Bạn nhận xét đúng lắm! 100 % lun nè! cho 10 điểm nha! hihi!
1- Bài viết của bạn khá dài, có tựa đề “NGƯỜI ĐẸP VÌ LỤA”. Cả bài có 240 dòng nhưng chỉ có 45 dòng nói về lụa, 195 dòng còn lại nói về váy Mường. Lúc còn là bé con thì lụa làm cô mê mẩn, nhưng cũng chỉ mê lụa trên thân hình các nghệ sỹ sân khấu thôi. Lớn lên chút xíu cô lại mê mẩn váy Mường, những chiếc váy tuyệt đẹp của những người thân như bác, chị con bác, các dì…Cho đến nay đã vào lứa tuổi bà nội bà ngoại cô “vẫn còn nguyên niềm mong bé bỏng trẻ thơ”. Tác giả viết: “Nếu nói “ người đẹp vì lụa…” thì “ hoa hậu” đẹp nhất mà con bé từng ngưỡng mộ chính là Dì Út của nó. Bởi Dì chỉ mặc thứ trang phục duy nhất là váy Mường.
Hóa ra sự ưu tiên váy Mường, dồn hết tinh lực vào váy Mường là tác giả muốn mở rộng khái niệm “Người đẹp vì lụa”. Váy Mường tôn các cô gái Mường lên hàng hoa hậu, chứ không phải lụa làm được điều đó??
2- Dân gian có câu “Lụa vấn cột cầu ngó lâu cũng đẹp”. Đến cột cầu còn đẹp lên vì lụa thì người đẹp vì lụa là phải. Nhưng đó là cái đẹp ăn theo, đep vay mượn. Lụa là vật chất chung chung, còn váy Mường là của riêng Người Mường, nó ẩn chứa tâm hồn Mường, văn hóa Mường, có khi cả hàng ngàn năm trước.
Hihihi, tưởng tượng một cô gái Mường mặc váy lụa lên nương thì cô ấy không còn là người đẹp xứ Mường nữa…
Đấy! cái ảnh chụp ở bài viết, là em đang " diện" bộ váy Mường đấy! anh Bu ? anh cứ tưởng tượng em từng là " hoa hậu" nhé! hihi! còn có nghĩa là hoa nấp đắng sau í mờ! hihi!
Niềm đam mê của phái Đẹp là váy vóc lụa là , anh ạ!
Có thể cho mình hỏi: Hình như cái áo đỏ đã được cách tân và cô gái như thiếu một chiếc khăn đội đầu thì phải.
Đăng nhận xét