NHÀ GÁC, CƠM ĐỒ….

                                                                             Tản văn: Phan Thị Mai Hương

    Mẹ kể rằng khi  sinh được 1 tháng  tuổi tôi đã về quê ngoại . Đến  khi bắt đầu  biết nói thì cái  câu “ cơm đồ, nhà gác, nước vác, lợn thui” được phát âm bằng tiếng Mường,  đã đóng đinh vào trí nhớ. Từ đấy  cơm đồ nhà gác đã  đi theo suốt tuổi thơ  tôi, day dứt  đi theo cả nửa cuộc đời, như nhắc nhở món nợ với quá khứ.

   Trí nhớ non nớt thuở ấu thơ dường như không phai mờ hình ảnh về những  nụ cười vui vẻ đầy  trêu chọc của các bác, các dì, các chị con nhà bác, khi nhìn bộ mặt “ngẩn tò te” của con bé con là tôi thuở ấy, khi nghe các chị nói câu thành ngữ trên bằng tiếng Mường.  Thêm nữa là  lời nhận xét chắc  nịch của bác Cả  rằng cái con bé này  chắc rồi sẽ mất gốc nhà Mường thôi, và bác cũng nói câu đấy  bằng  tiếng Mường, nên các chị lại càng được thể cười rũ rượi trong cái lúng túng đầy ngượng ngập của tôi. Đấy, tôi cũng chả hiểu sao, cả nhà tôi gồm bố mẹ và 5 chị em, thì chỉ có mỗi tôi là không biết nói tiếng Mường. Tuy mù tịt cái  “môn nói” nhưng  tôi lại rất giỏi cái “ môn nghe” , nên đấy là lý do  rõ ràng nhất để chứng minh cho cả họ hàng là  tôi đâu phải đứa bị “ mất gốc nhà Mường”.

 Bây giờ không có ai phải lo thiếu đói, không phải  sống trong cảnh có  bữa nay phải  nghĩ đến kiếm bữa mai, và quả thật là muốn ăn cái gì cũng có thể mua. Nhưng trong tôi vẫn thèm ơi là thèm, muốn được thấy lại cảnh bác Cả xòe hai bàn tay to chắc nịch có những ngón nổi gân rắn rỏi, nhấc cao cái cuốp gỗ đã  lên nước thời gian nâu bóng, dốc chổng ngược lên, để cho cả một ụ xôi trắng tinh khôi trôi tỏa ra tràn  đầy cái viên, giống như cái mủng của người Kinh nhưng đáy nông hơn và miệng rộng hơn, được đan bằng cật tre, mà  thời gian in dấu bằng màu vàng ươm và lên nước bóng loáng. Những hạt xôi nếp căng bóng, vì còn nóng nên chưa dính vào nhau, lặng lẽ và kiêu hãnh  ngả dần xuống rồi nằm cạnh nhau một cách có trật tự, nom đẹp đẽ mọng mẩy và nõn nà.

 Thèm lắm í, được hít hà làn khói thơm bốc lên mù mịt, che lấp cả viên,  hương thơm tỏa  lan ra khắp ngôi nhà sàn thênh thang. Hương vị của  xôi đồ trong cuốp gỗ như giữ nguyên và tinh lọc được mùi thơm của đất, của trời,  của nắng, của gió, của lá , của hoa.  Dường như những gì  tinh túy nhất của thiên nhiên đều  được kết đọng trong làn khói thơm đặc biệt  quyến rũ ấy. Mà chỉ có thể hình dung là mùi  hương thanh thoảng nhẹ nhõm của hoa lúa khi cây lúa bắt đầu uốn cong mình như dấu hỏi. Là hương thơm đậm nồng phả ra từng luồng ấm áp của bông lúa vừa cắt từ ruộng về. Là hương thơm ngào ngạt của  hạt gạo khi mới tách mình ra khỏi vỏ trấu. Là hương thơm nồng nã mà ngọt ngào của  nồi cơm gạo mới  khi  vừa  chín tới .  Tôi  thầm cảm ơn bố khi đặt tên con gái mang ý nghĩa là hương của  hoa lúa, và trong sâu thẳm luôn trỗi dậy nỗi thèm mùi hương ngạt ngào của đầm ấm yêu thương xưa ấy lắm, mà không biết mua ở đâu?

 Đôi khi thì trong cuốp không phải là xôi nếp, mà là những gói lá chuối, mà bí mật của nó nằm sau tấm lá  đã chuyển từ màu xanh tươi sang  màu xanh thẫm, hơi đen. Tôi háo hức đợi bác Cả lật giở  từng tấm lá. Khi thì là cả một cuốp  đầy rau xanh tươi với hàng chục loại lá hái  ngoài đồng, trong vườn, trên bờ rào, ven chân hàng dậu thưa. Khi thì là những con cá suối có cái  lưng xanh đen, phưỡn cái bụng trứng trắng núng nính, nằm  giữa lớp măng chua trắng xám, ngổn ngang. Có khi lại là một con chim gì đó mà tôi không biết tên, nhưng không dám  hỏi vì biết là lại phải nghe câu trả lời bằng tiếng Mường. Tuy không nhớ nổi tên gọi của con chim, nhưng  vẫn nhõng nhẽo đòi bác miêu tả lại lông của  nó màu gì, khi nó vẫn còn sống í,  và lập tức  sắc  màu ấy được gắn ngay vào bộ nhớ.  So với việc được ăn một thức ngon, thì tuổi thơ dường như lại không háo hức bằng việc hình dung loài chim nào cũng là  Phượng Hoàng rực rỡ mang túi ba gang đang sải cánh  bay về nơi biển khơi xa, nơi lấp lánh với nhiều vàng bạc châu báu lung linh, để đến  bây giờ ký ức nào cũng xa vời vợi như năm tháng bay qua đời người.

Không chỉ riêng tôi đam mê quê ngoại, mà cả năm chị em tôi đều chung niềm thích thú ấy. Lý do cũng đơn giản thôi. Về đến quê là được bỏ dép và  trèo lên nhà sàn, chạy tung tăng khắp ngôi nhà sàn “ dài như một tiếng chiêng” như sau này đọc trong trường ca Đam San, háo hức  chạy đến mỏi cả đôi chân bé thơ . Tôi nhớ từng cái vân gỗ loang loang như vệt khói trên cây cột bóng loáng, đủ cho vòng tay ôm của thời tuổi nhỏ. Tôi thuộc từng cái mắt gỗ to và nhỏ trên những tấm gỗ rộng lót mặt sàn rộng thênh thanh, làm chân chạy của con bé thành phố đôi khi phải dừng lại rón rén ngắm nhìn. Tôi phân biệt được cái lỗ thủng nào là do con  mọt cần mẫn  gặm cót két suốt ngày đêm, cái lỗ thủng nào là do nứt vỡ, và cái lỗ thủng nào là do bác dâu khoét ra để nhổ nước cốt trầu.

Tính  bác Cả  rất cẩn thận, tấm gỗ sàn nào bị thủng to là thay ngay. Nhưng bác lại rất chiều bác dâu, nên riêng tấm gỗ khoét lỗ ấy thì không bao giờ thay. Bác dâu, vốn rất yêu chiều chị em tôi và riêng  mẹ thì coi bác dâu như thế thân của bà Ngoại, đã thân thiết chung sống với tấm ván khoét lỗ,  đã ngồi như gắn liền với cửa vóng nhà sàn để giã trầu, đến năm 85 tuổi thì về trời.  Để đến bây giờ, nhìn vào cái lỗ thủng trên tấm ván sàn, lại tưởng đâu như dáng hình xưa đang lụm cụm ngồi nhai trầu, chỉ là vừa đứng lên đi vào bếp mà thôi.

Tôi thích quẩn quanh bên chân bác dâu, vì xung quanh bác rất nhiều hộp đan bằng cật tre, mà cái nào cũng óng chuốt nuột nà như eo lưng ong thiếu nữ. Tất cả những thứ hộp và ớp này đều do bác Cả tự tay chuốt bằng cật tre đực và đan, mà sau này nghĩ lại tôi đồ rằng bác Cả đã  đan bằng tất cả tình yêu  kiểu “ lạt mềm buộc chặt”. Tôi tha hồ lục lọi các hộp ấy với niềm thích thú vô cùng, cái đựng trầu  cau, cái đựng thuốc lào, cái đựng kim chỉ, có cái đựng nguyên chỉ thêu,  có cái dùng đựng những mụn vá xanh đỏ, có cái lại để không. Tuổi trẻ con thật là ngộ khi chỉ  ước mong có những cái hộp đan ấy để chơi bày hàng. Bây giờ thì  vẫn nhất quyết bày một cái ớp trên bàn ăn đấy thôi, nhưng không dám đựng gì vì sợ mốc hỏng mất. Làm thế để đỡ nhớ tiếc rằng sao lại có những cái hộp, cái giỏ, cái ớp  xinh xắn nhường ấy? Rằng cái  thuở xa xưa ấy như  chỉ là có trong truyện cổ tích hoang đường, như cái hang đầy vàng bạc châu bàu nằm giữa biển khơi xa kia.

Thèm được duỗi dài chân,  gối đầu lên lòng bác dâu, hít hà mùi thơm thơm nồng hắc của  trầu và cau trong cái cối trầu bằng đồng có những hoa văn tinh xảo. Hầu như  lúc nào  bác dâu cũng ngoáy trầu phát ra tiếng kêu rin rít,  đôi khi  được bác nhờ làm hộ, rồi lại nói  giã trầu như thế là không ngon, con gái vụng thế thì sau này chỉ có ế chồng thôi!

Con dao cau nhỏ xíu sắc lẹm cùng bộ xà tích bạc trên cạp váy  dệt con  hươu của bác dâu, theo nhịp tay ngoáy trầu, lúc nào cũng phát ra âm thanh lanh canh như reo vui . Từng nghe mẹ nói bằng giọng hơi ghen tị rằng cái cối trầu cùng bộ xà tích này là của  một  nhà dòng dõi quan Lang,  bác Cả  đã mang  một trâu đã vực cày  đổi lấy để tặng vợ yêu. Rằng suốt thời con gái mẹ cũng chỉ ước mong một bộ xà tích như vậy, và mẹ không được bố yêu chiều đến mức ấy đâu. Mẹ cũng thở than đầy tiếc nuối  lắm lắm, khi mà  anh con bác Cả đã bán mất bộ xà tích  bằng bạc lõi ấy đi sau khi bác dâu vĩnh biệt cõi trần gian.

 Cũng đã từng thấy những cái đồ tương tự được bán nhiều ở các khu du lịch,  nhưng sao nom cứ như đồ giả, không thể nào đẹp bằng những thứ đã nhìn thấy trong tuổi thơ. Ôi có những thứ tưởng như đơn giản mà không bao giờ thấy lại. Thế mới biết ký ức khi đã thành máu thịt thì luôn thổn thức bằng những rung động của  riêng nó.

Còn bao nhiêu là niềm  yêu với  cái hành lang bao quanh nhà sàn. Những khi giỗ chạp thì cái mặt sàn rộng nhường nào cũng trở nên chật hẹp, thì cái hiên rộng ấy  đủ chỗ cho chị em tôi đùa nghịch mà không làm quẩn chân người lớn. Khi lớn thêm chút nữa, hiên nhà  lại là nơi tôi thập thò rình các chị đi chơi với bạn trai, là nơi tôi chẩu mỏ ngồi hóng hớt khi các chị cùng bạn bè cười đùa rúc rích với những chuyện dưới đất trên trời mà một  đứa bé con chả hiểu gì. Thời gian đời người được tính bằng năm tháng thì  cứ trôi  miên man, nhưng cái còn đọng lại trong tâm khảm là nơi hàng hiên ấm áp  như tình yêu thương trìu mến của một thời  trẻ dại mà nồng nàn.

Mỗi khi nằm dang rộng chân tay trên nhà sàn, tôi thường nhìn lên mái gianh được lợp dày đến cả gang tay con trẻ, mà vẫn lo lắng lỡ mưa đá thủng mái nhà, giống như nhà bố mẹ tôi ở thành phố bị mưa đá đập vỡ mái ngói, dột trong nhà như ngoài sân. Mẹ  thường  nhớ lần mưa bão sập cả  mái nhà, mẹ bị cây nứa nhọn xuyên vào đỉnh đầu, bác Cả chui vào bới  cái mái gianh đã sập xuống để lôi mẹ ra. Di chứng để lại là vết sẹo to đùng trên đầu mẹ mà  tôi hay di ngón tay lên đó. Từ lần sập mái nhà ấy, bác Cả mới lợp gianh mỏng đi cho đỡ nặng mái. Trời a! tôi nghĩ cắt được cỏ gianh để lợp đủ cái nhà sàn cũng là một kỳ công rồi. Lại còn lợp thật dày thêm nữa! thì tôi đã nói rồi, tính bác Cả rất cẩn thận và cầu toàn mà. Ngôi nhà sàn của bà Ngoại  ngày một đẹp hơn lên là do bàn tay chăm chút của bác Cả.

Đời thật trớ trêu, tuy không phải lo đói, nhưng người ta  vẫn mải miết kiếm tiền. Tôi vẫn có cảm giác đau như bị cắt vào ruột khi nhớ đến việc người anh con bác bán mất ngôi nhà sàn . Việc này khiến mẹ tôi giận anh đến nỗi rất lâu sau đó, và ít muốn về quê. Sau này anh nói lí do bán  nhà vì  không tìm được cỏ gianh lợp mái, vì  tấm ván mọt gặm không thể thay. Anh đã  không giữ lại ngôi nhà sàn đẹp nhất làng. Nhưng xung quanh hàng xóm lãng giềng nhà anh,  cũng dần mọc lên những ngôi nhà mái bằng 1 tầng, thậm chí là  2 tầng, nhìn ngôi nhà ấy được đặt trong không gian bờ rào, bụi tre và  cây trái ,  vườn ngô và  vườn rau, trên nền đất đỏ au của đồi núi,  nom thật trái mắt và  vô duyên như mặc trang phục com lê mà lại đi dép lê tổ ong. Cho nên  biết là có một thứ đã mất đi vĩnh viễn mà không gọi ra được bằng tên, không có tiền nào mua được.

Vì bán mất ngôi nhà sàn, nên không có lí do gì giữ lại cái máng đẽo bằng gỗ, đựng đầy nước, mà trong lòng máng phủ làn rêu xanh mịn như nhung. Cái gáo bằng ống nứa để úp ngang miệng máng, dùng để múc nước rửa chân trước khi trèo lên nhà. Cái máng đựng nước ấy thường  để ở gốc cây bưởi, mà  mỗi mùa ra hoa thơm ngát cả ngôi nhà. Hình như hương thơm thanh ngát của  hoa bưởi thấm xuống cả những phiến đá lót chân đã  mòn vẹt theo theo thời gian, để loang ra ôm choàng lấy ngôi nhà sàn, làm cho cứ hình dung  như là  vòng tay bao dung hiền từ của  ông bà Ngoại, bao bọc lũ cháu từ thành phố về  nghịch ngợm như quỷ con. Một thời gian sau, vẫn nom thấy cái máng cạn trơ đáy, khô nẻ, lớp rêu bám khô cong cớn như miếng bánh đa nướng và chuyển sang màu nâu xỉn. Chỉ đến khi cái máng bị phơi nắng mưa  nứt nẻ ra thì nó được chuyển vào bếp, chẻ ra thành củi đun.  Hình như lẩn khuất trong tán lá xanh còn có ánh mắt trách móc, dỗi hờn của người xưa. Nghĩ thế nên cứ thấy lòng đau nhoi nhói từ hoài niệm xa xôi.

Năm tháng dần trôi, anh em họ hàng chúng tôi, dù ở quê hay thành phố đều đã trưởng thành trong những ngôi nhà mái bằng bê tông cốt thép giống như những  hộp diêm. Lại hình dung chúng tôi giống  như  những con dế bị nhốt trong hộp diêm. Cho nên dù không nhạt phai lòng yêu, nhưng cũng không háo hức lắm khi hình dung về quê chỉ là sự di chuyển từ cái  “hộp diêm” ở thành phố về cái “hộp diêm” ở  làng quê mà thôi.

 Nhìn thấy trước tương lai là ngôi nhà sàn của người Mường sẽ dần mất tích, vì rừng không còn gỗ. Hàng ngày, từng đoàn người đi vào rừng lấy về mọi thứ mà không trả lại cho rừng cái gì. Nơi đã từng là rừng rậm xanh tươi nay được thay thế bằng những  dãy đồi trọc lốc như bát úp, nối nhau bất tận. Câu nói đùa “ phủ trọc đồi xanh” đúng luôn một trăm phần trăm  theo nghĩa đen chỉ vì  nỗi lo cho cái ăn cái mặc hàng ngày?

  Nghĩ  chắc mọi người sẽ cùng giống nhau ở chỗ  dù có  đi hết cuộc đời này cũng  không bao giờ nguôi cạn nỗi nhớ quê. Cho nên hình ảnh ngôi nhà sàn thênh thang, nắng gió ngập tràn, ở giữa vườn sum suê cây trái,  luôn nuôi trong tâm khảm một nỗi tiếc đến  khắc khoải.  Nhưng hơn hết là  nỗi lo cho  thế hệ sau chắc sẽ chỉ biết “ cơm đồ nhà gác….” qua hình ảnh có trong  sách nghiên cứu về một nền văn hóa đã mất?

                                        Viết xong 30/11/2012 – sửa chữa  18 / 4/ 2013